فقه فتوایی

فِقه فَتوایی در مقابل فقه استدلالی، بیان احکام شرعی بدون ذکر استدلال است که معروف‌ترین منابع این نوع فقه، کتاب‌های توضیح المسائل و استفتاءات است که در قرن‌های اخیر مرسوم شده است. آثاری مانند المقنع نوشته شیخ صدوق، المقنعه شیخ مفید نیز به صورت فقه فتوایی نگاشته شده‌اند.

تعریف

فقه فتوایی به بیان احکام شرعی بدون ذکر استدلال‌های مربوط به احکام گفته می‌شود و در مقابل فقه استدلالی قرار دارد. روش ارائه فقه به صورت فتوا و بدون همراهی با استدلال، روش قدیمی است و بسیاری از فقیهان شیعه به این روش کتاب نوشته‌اند؛ با این حال تعبیر فقه فتوایی تعبیر جدیدی است که در کتاب‌های قدیمی یافت نمی‌شود.

کتاب‌های جامع فقه فتوایی

تألیف آثار به شیوه فقه فتوایی سابقه‌ای بیش از آثار فقه استدلالی دارد. تا قرون اخیر اکثر کتاب‌های فقه فتوایی به عربی نوشته می‌شدند. برخی از مشهورترین کتاب‌های فقه فتوایی در تاریخ فقه شیعه عبارتند از: الهدایه و المقنع شیخ صدوق، المقنعه شیخ مفید، النهایه شیخ طوسی، شرایع الاسلام محقق حلی، وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانی، تحریر الوسیله امام خمینی.

به گفته نویسنده کتاب موسوعة طبقات الفقهاء، احتمالا قدیمی‌ترین متن فقه فتوایی به زبان فارسی کتاب جامع عباسی نوشته شیخ بهائی است. نوشتن توضیح المسائل معروف‌ترین شیوه نوشتن فقه فتوایی به فارسی در قرن‌های ۱۴ و ۱۵ قمری است. کتاب العروة الوثقی سید محمدکاظم یزدی (م ۱۳۳۷ق) نیز معروف‌ترین کتاب فقه فتوایی به عربی است.

توضیح المسائل مراجع

در سال‌های دهه ۱۳۷۰ش و بعد از درگذشت محمدعلی اراکی، که مراجع تقلید متعددی مورد مراجعه مردم قرار گرفتند کتابی با عنوان توضیح‌المسائل مراجع منتشر شد. ویژگی این کتاب آن بود که به جای فتوای یک نفر، فتوای چندین نفر از مراجع تقلید را در خود جای داده است. این کتاب با ویرایش‌های متعددی منتشر شد و آخرین ویرایش آن شامل فتوای ۱۶ نفر از مراجع تقلید است.

کتاب‌های استفتائات

کتاب‌های استفتائات نیز بخشی از کتاب‌های فقه فتوایی هستند که نتیجه پرسش و پاسخ از مراجع تقلید است. مجموعه استفتائات برخی از فقیهان شیعه با عنوان مجمع المسائل یا جامع المسائل منتشر شده است.

تک‌نگاری‌های فقه فتوایی

برخی از کتاب‌های فقه فتوایی کتاب‌هایی هستند که همه احکام فقهی را شامل نمی‌شوند و فقط به یک یا بخشی از ابواب فقهی مرتبط هستند. کتاب‌هایی مثل مناسک حج فقط مسائل حج را بیان می‌کنند و کتاب‌هایی مثل احکام بانوان نیز در دوران اخیر رایج شده است که فقط به احکام اختصاصی زنان مثل دماء ثلاثة ارتباط دارند.

پانویس

منابع

• سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، مقدمه (القسم الثانی)، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
• طباطبایی، سید مهدی، پژوهشی در فقه شیخ طوسی، در فصلنامه فقه اهل بیت، ش۲۳، ص۲۱۰-۲۳۱.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، قم، ۱۳۹۲ش.
• توضیح‌المسائل مراجع، پرتال انهار.
• مناسک حج منتشر شد، خبرگزاری فارس.
• احکام بانوان، انتشارات بوستان کتاب.